v تشکیلات پنهان تحت فرمان ائمه علیه السلام
اندکی پیش از این اشاره شد که امام صادق علیه السلام در اواخر دوران بنی امیه، شبکۀ تبلیغاتی وسیعی را که کارآن، اشاعه ی امامت آل علی و تبیین درست مسئلۀ امامت بود ، رهبری می کرد؛ شبکه ای که در بسیاری از نقاط دوردست کشور مسلمان ، به ویژه در نواحی عراق عرب و خراسان ، فعالیت های چشمگیر و ثمر بخشی درباره ی مسئله امامت عهده دار بود؛ ولی این تنها یک روی مسئله و بخش ناچیزی از آن است. موضوع تشکیلات پنهان در صحنۀ زندگی سیاسی امام صادق (ع) و نیز دیگر ائمه علیه السلام از جمله مهم ترین و شورانگیزترین و در عین حال مجهول ترین و ابهام آمیز ترین فصول این زندگینامۀ پرماجراست .
همان طور که قبلاً گفتیم، برای اثبات وجود چنین سازمانی نمی توان و نمی باید در انتظار مدارک صریح بود . نباید توقع داشت که یکی از امامان یا یکی از یاران نزدیکش صراحتاً به وجود تشکیلات سیاسی – فکری شیعی اعتراف کرده باشد؛ این چیزی نیست که بتوان به آن اعتراف کرد. انتظار معقول آن است که اگر روزی هم دشمن به وجود تشکیل پنهانی امام پی برد و از خود آن حضرت یا یکی از یارانش در آن باره چیزی پرسید، او به کلی وجود چنین چیزی را انکار کند و گمان آن را یک سوء ظن یا تهمت بخواند. این، خاصیت همیشگی کار مخفی است. البته از کاوشگر تاریخ زندگی ائمه علیه السلام هم نمی توان انتظار داشت که بدون مدرک و دلیل قانع کننده ای وجود چنین تشکیلاتی را بپذیرد. باید در پی قرائن و شواهد و بطون حوادث ظاهراً ساده ای بود که اگر چه نظر بینندۀ عادی را جلب نمی کند، ولی با دقت و تأمل، خبر از جریان های پنهانی بسیاری می دهد. اگر با چنین نگرشی به سراسر دوران دو قرن و نیمی زندگی ائمه علیه السلام نظر شود ، وجود یک تشکیلات پنهان در خدمت و تحت فرمان ائمه علیه السلام تقریباً مسلم می گردد.
v منظور از تشکیلات پنهان چیست ؟
منظور از تشکیلات چیست ؟ بدیهی است که منظور ، یک حزب منظم و مرتب با مفهوم امروزی آن – یعنی مجموعه ای از کادرهای منظم و فرماندهی های منطقه ای و شهری و غیره – نبوده و نمی تواند باشد. تشکیلات به معنای جمعیتی از مردم بوده که با هدفی مشترک کارها و وظایف گوناگونی را در رابطه با یک مرکز و یک قلب تپنده و مغزفرمان دهنده انجام می داده و میان خود نوعی روابط و نیز احساسات نزدیک و خویشاوندانه می داشته اند.
این جمع در زمان علی علیه السلام– یعنی در فاصلۀ بیست و پنج سال میان سقیفه و خلافت – همان خواص صحابه ای بودند که علی رغم تظاهرات حق به جانب و عامه پسند دستگاه خلافت، معتقد بودند که حکومت، حق برترین و فداکارترین مسلمان – یعنی علی بن ابی طالب – است و تصریح پیامبر علیه السلام به جانشینی علی را از یاد نبرده و در نخستین روزهای پس از سقیفه نیز نظر مخالف خود را نسبت به برندگان خلافت و نیز وفاداری خود را به امام صریحاً اعلام کردند. بعدها نیز با اینکه طبق مصلحت بزرگی که امام را به سکوت و حتی همکاری با خلفای نخستین وادار می ساخت، آنان در روند معمولی و عادی جامعۀ اسلامی قرار گرفتند؛ لیکن هیچ گاه رأی و نظر و تشخیص درست خود را از دست نداده و همواره پیروان علی باقی ماندند؛ و به همین علت بود که به حق؛ نام (( شیعۀ علی )) یافتند و به این جهت گیری فکری و عملی مشهور شدند . چهره های معروف و افتخار آمیزی همچون سلمان ، ابوذر ، ابی بن کعب ، مقداد ، عمار ، حذیفه و ... در این شمارند .
v شیوه های مصلحت آمیز و حکمت آمیز
شواهد تاریخی تأیید می کند که این جمع، اندیشۀ شیعی – یعنی اعتقاد به لزوم پیروی از امام به مثابۀ پیشوای فکری و نیز رهبر سیاسی– را همواره به شیوه های مصلحت آمیز و حکمت آمیز میان مردم اشاعه می داده و تدریجاً برجمع خود می افزوده اند؛ کاری که برای تشکیل حکومت علوی به منزلۀ مقدمه ای واجب محسوب می شده است.
پس از آنکه امیرالمؤمنین علیه السلام درسال 35 به حکومت رسید، تنها کسانی که به معیارهای شیعی در زمینۀ حکومت و امامت اذعان داشته و امام را براساس آن معیارها با ایمانی راسخ پذیرفته بودند، همان جمع شیعه؛ یعنی تربیت یافتگان مستقیم و غیر مستقیم امام در دوران بیست و چندسالۀ گذشته بودند. دیگران – یعنی اکثر مردم – هرچند در حوزۀ رهبری امام می زیستند و عملاً در جهت تفکر شیعی گام بر می داشتند ، اما از آن وابستگی فکری و روحی که آنان را در جمع تشکیلات شیعی در آورد، برخوردار نبودند .
با توجه به این دوگونگی در میان طرفداران امام است که برخورد بسی متفاوت مسلمان آن روز با آن حضرت؛ کسانی مانند عمار و مالک اشتر و حجربن عدی و سهل بن حنیف و قیس بن سعد؛ و کسان دیگری مانند ابوموسی اشعری و زیادبن ابیه و سعدبن وقاص توجیه و تفسیر می شود .
باید قبول کرد که اگر هم به راستی نخستین اقدام برای ایجاد تشکیلات شیعی در این دیدار انجام گرفته ، طرح و زمینۀ آن از مدتها پیش از آن در سخنی از امام علی ابی طالب خطاب به یاران نزدیکش پیش بینی و پیشگویی شده است .
v استراژی امام حسن علیه السلامبرای پذیرش صلح
پس از حادثۀ صلح امام حسن علیه السلام اقدام بسیار مهمی که انجام گرفت، گسترش اندیشۀ شیعی و سروسامان دادن به این جمع پیوسته وخویشاوند بود که اکنون بر اثر سلطۀ ظالمانۀ سلطان اموی و فشاری که بر آن وارد می آمد، می توانست از تحرک و دینامیسم بیشتری برخوردار باشد. و همواره چنین است که اختناق و فشار به جای آنکه عامل گسیختگی نیروهای منسجم تحت فشار باشد ، موجب هر چه پیوسته تر و راسخ تر و گسترده تر شدن آنهاست .
جمع آوری نیروهای اصیل و مطمئن شیعی ، حراست آنان از گزند توطئه های بی امان ضد شیعی دستگاه اموی، گستردن تفکر اصیل اسلامی در دایره ای محدود ولی پرعمق، جذب نیروهای بالقوه و افزودن آنان به جمع شیعیان، انتظار فرصتی مناسب و سرانجام، قیام و اقدامی به جا و به موقع که نظام جاهلی بنی امیه را منفجر ساخته، دوباره نظام اسلامی و علوی را جایگزین آن کند؛ این بود استراژی امام حسن علیه السلام و آخرین علتی که پذیرش صلح را برای آن حضرت اجتناب ناپذیر می ساخت.
v نخستین سنگ بنای تشکیلات شیعه
گویا به همین جهت بود که پس از حادثۀ صلح وقتی جمعی از شیعیان به سرکردگی مسیب بن نجبه و سلیمان بن صرد خزاعی به مدینه– که امام تازه از کوفه بدان جا بازگشته و آن شهر را مجدداً پایگاه فکری و سیاسی خود قرار داده بود – نزد آن حضرت رفتند و پیشنهاد بازسازی قوای نظامی و تصرف کوفه و حمله به سپاه شام را مطرح ساختند، امام آن دونفر را از میان جمع برگزید و نزد خود به خلوت خواند و با بیاناتی که به هیچ روی از کم و کیف آن اطلاعی در دست نیست، آنان را به نادرستی این نقشه قانع ساخت و آنان هنگامی که نزد یاران و همسفران خود بازگشتند، به سخنی کوتاه و سربسته فهماندند که موضوع قیام نظامی منتفی است و باید به کوفه برگردند و به کار خود مشغول شوند .
با توجه به این قرائن است که حسین – مورخ هوشیار معاصر عرب – معتقد شده است که نخستین سنگ بنای تشکیلات سیاسی شیعه در همان روز و در همان مجلسی نهاده شد که این دو چهرۀ معروف شیعی با امام حسن علیه السلام دیدار و مذاکره کردند .
آیت الله العظمی خامنه ای، کتاب پیشوای صادق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383،چ 3، 1386، صص 83 تا 99
